قبل از آن‌که شروع به نوشتن پروپوزال کنیم و بررسی کنیم چگونه بایدپرپوزالی شگفت انگیز بنویسیم، باید بدانیم پروپوزال چیست؟

1- پروپوزال چیست؟

پروپوزال در واقع طرح کلی از یک پژوهش تخصصی است.

همچنین می‌توان پروپوزال را به یک نقشه‌ی راهی تشبیه نمود که مسیر پیشبرد پژوهش را مشخص می-کند.

زمانی که یک دانشجوی مقطع تحصیلات تکمیلی (مقطع دکتری یا کارشناسی‌ارشد) تصمیم می‌گیرد رساله یا پایان‌نامه‌ی خود را تدوین نموده و دفاعی شایسته از آن انجام دهد! بعد از انتخاب موضوع، باید پروپوزال را تدوین کند.

همانطور که گفته شد، پروپوزال یک طرح کلی از تحقیق است.

در متن پروپوزال، دانشجو باید موضوع خود را معرفی کرده و به استاد راهنما و شورای آموزشی دانشکده بگوید که چرا این موضوع را برگزیده است؟

پس در پاسخ به این سؤال که برخی از دانشجویان می‌پرسند، پروپوزال چیست؟ باید بگوئیم، پروپوزال نوشته‌ای که شامل 10 الی 15 صفحه می‌شود و دارای قسمت‌های مختلفی است. چنانچه گفته شد، در پروپوزال می‌بایست موضوع تحقیق معرفی شود و دلیل انتخای موضوع نیز بیان گردد. بنابراین هر کدام از قسمت‌های مختلف پروپوزال، بخشی از موضوع را معرفی می‌کند.

از آنجا که بعد از انتخاب موضوع، نوشتن پروپوزال گام نخست در نوشتن پایان‌نامه‌ی کارشناسی‌ارشد یا رساله‌ی دکتری است، پس برای آنکه یک دانشجو بتواند تحقیق خود را به خوبی و با بهترین شیوه به انجام برساند، باید ابتدا پروپوزالی شایسته و قابل دفاع تدوین کند.

فرهنگستان زبان و ادب پارسی واژه‌ی «پیشنهاده» را به عنوان معادل فارسی کلمه‌ی پروپوزال برگزیده است.

گرچه این واژه به میزان لازم وافی به ادای مقصود نیست، زیرا محتویات پروپوزال بیشتر از یک پیشنهاد است؛

امّا به هر روی بهتر است کیان زبان پارسی پاس داشته شود، لذا در این متن نیز از واژه‌ی پیشنهاده استفاده می‌شود.

چنانکه گفته شد، پروپوزال یا پیشنهاده یک طرح‌واره برای یک پژوهش تخصصی است.

تفاوتی نمی‌کند که این پژوهش در قالب پایان‌نامه‌ی مقطع کارشناسی ارشد یا رساله‌ی مقطع دکتری باشد یا پژوهشی غیردانشگاهی. در هر صورت پیشنهاده طرح آتی یک پژوهش را ترسیم می‌کند.

2- قسمت‌های مختلف پیشنهاده (پروپوزال) و راه های نگارش پروپوزال

پیشنهاده (پروپوزال) شامل قسمت‌های متعددی است .

قسمت نخست آن «بیان مسئله» نامیده می‌شود.

الف) بیان مسأله در نوشتن پروپوزال حقوقی

چنانکه از این نام برمی‌آید، بیان مسأله شامل تشریح و توضیح درباره مسأله‌ی پژوهش و چهارچوب‌بندی موضوع آن می‌شود.

قاعدتاً زمانی که یک محقق تصمیم به انجام دادن پژوهش بگیرد، می‌بایست یک مسأله طرح نموده و آن را تبدیل به موضوع پژوهش کند.

مسأله‌های مختلفی در اطراف ما هستند که از قابلیت تبدیل شدن به یک موضوع جذّاب و مفید برخوردار هستند.

به عنوان مثال این پرسش برای بسیاری از افراد مطرح است که چرا دیه‌ی زنها با دیه‌ی مردها متفاوت است؟ چرا سهم‌الارث مردها دو برابر زن‌ها است؟ چرا مردها باید مخارج همسر خویش را تأمین کنند؟ چرا زن‌ها نمی‌توانند بدون اجازه‌ی همسر خود، مسافرت خارجی داشته باشند؟ حق حبس چیست؟ و ده-ها پرسش دیگری از این دست.

افراد عادی چندان تلاشی برای یافتن پاسخ این پرسش‌ها نمی‌کنند، امّا یک محقق، یک دانشجوی رشته‌ی حقوق که باید موضوع مناسبی برای پایان‌نامه یا رساله‌ی خود انتخاب کند و یک پژوهشگر کنجکاو، از این پرسش‌ها به راحتی نمی‌گذرد.

طبیعتاً دانشجوی مقطع تحصیلات تکمیلی برای یافتن موضوعی مناسب برای پایان‌نامه یا رساله‌ی خود، باید از همین پرسش‌ها مسأله طرح کند و همین مسأله را تبدیل به موضوع نماید.

به عنوان مثال می‌توان اینگونه مسدله طرح کرد: «در قوانین موضوعه‌ی ایران میزان دیه‌ی مرد و زن چه تفاوتی با یکدیگر دارد؟» یا «طبق فقه اسلام میزان سهم‌الارث زن یک دوم سهم‌الارث مرد است، این موضوع چه دلیلی می‌تواند داشته باشد؟» یا …

اینک باید این مسأله‌ها را به موضوع تبدیل کرد.

موضوع پایان‌نامه یا رساله‌ی دکتری باید به صورت یک شبه جمله باشد.

بنابراین برای تبدیل مسأله به موضوع، در گام اوّل باید آن را از حالت پرسشی خارج کرده و قواعد جمله‌سازی جدیدی برای آن در نظر بگیریم. مثلاً «میزان سهم‌الارث زن‌ها در قوانین ایران، یک دوم مردها است».

در گام بعد، جمله‌ی شکل‌گرفته را به یک شبه جمله تبدیل می‌کنیم. برای این منظور نیز باید فعل و سایر ارکان جمله را حذف کنیم. مثلاً «تفاوت سهم‌الارث زن و مرد در قوانین موضوعه‌ی ایران».

اینک یک موضوع مناسب برای انجام تحقیقی جامع و مفید در اختیار داریم.

پس از تبدیل شدن مسئله به موضوع پژوهش، اینک نوبت آن است که چهارچوب موضوع مشخص گردد.

مثلاً باید گفته شود که چون قوانین ایران از فقه اسلامی گرفته شده و در فقه سهم‌الارث زن‌ها یک دوم مردها است، لذا این مقرره به قوانین موضوعه نیز راه یافته است.

به واقع در قسمت بیان مسئله محقق به دنبال بیان این مطلب است که تصمیم دارد از چه زاویه‌ای به بررسی مسئله تحقیق بپردازد و حد و مرز موضوع را مشخص می‌کند.

این بخش همچنین گریزی به دلایل انتخاب موضوع توسط پژوهش‌گر نیز می‌زند و روشن می‌کند که انجام دادن این تحقیقی چه ثمره‌ای برای بدنه‌ی علمی کشور خواهد داشت.

بیان مسأله معمولاً باید یک و نیم الی دو صفحه باشد که حدود بین 30 الی 50 خط می‌شود.

ب) پیشینه‌ی پژوهش یک پروپوزال حقوقی

در این بخش پژوهشگر باید تحقیقاتی که سابقاً در ارتباط با موضوع پژوهش انجام شده را بیان کند.

برای نگاشتن پژوهش‌های قبلی می‌بایست به درستی و کامل نشانی پژوهش ذکر شود.

مثلاً اگر پژوهش در قالب یک مقاله صورت گرفته باشد، می‌بایست نام نویسنده یا نویسندگان، عنوان مقاله، فصلنامه‌ی منتشر کننده و سال انتشار دقیق ذکر شود و به همین ترتیب است سایر پژوهش‌های صورت گرفته.

نکته‌ی مهمی که در این بخش باید به آن توجه داشت، ذکر کردن تفاوت‌های پژوهش با تحقیقات صورت گرفته‌ی قبلی است.

به همین ترتیبی که محقق پژوهش‌های قبلی را معرفی می‌کند، بایست تفاوت پژوهش خود با آنها را نیز بیان کند.

در غیر اینصورت این تصور ایجاد می‌شود که موضوع پژوهش سابقاً توسط محقق دیگری مورد تحقیق قرار گرفته، بنابراین پژوهش حاضر تکراری است؛ لذا با بیان تفاوت‌های پژوهش قبلی با پژوهش حاضر، محقق به مخاطب یا داور می‌گوید که پژوهش او تکراری نبوده و با تحقیقات قبلی متفاوت است.

ج) پرسش‌ها و فرضیه‌های تحقیق پروپوزال

پرسش‌ها و فرضیه‌های پژوهش، بخش دیگری است که می‌بایست در پیشنهاده (پروپوزال) ذکر شود.

به صورت معمول بخش پرسش‌ها از یک پرسش اصلی و دو پرسش فرعی تشکیل می‌شود.

پرسش اصلی شامل مسئله‌ی اصلی پژوهش می‌شود.

به عنوان مثال اگر موضوع یک پژوهش «ابعاد حقوقی قتل‌های سریالی» باشد، می‌توان پرسش اصلی را اینگونه طراحی کرد که «مهمترین بعد حقوقی قتل‌های سریالی کدام است؟»

پرسش‌های فرعی نیز به همین کیفیت در ارتباط با مسائل فرعی پژوهش طرح می‌شوند.

مثلاً در مورد موضوع بیان شده می‌توان پرسش‌های فرعی را اینگونه طرح کرد که «1- چه مجازاتی برای یک قاتل سریالی در نظر گرفته شده است؟ 2- تأثیر مجازات در میزان بازدارندگی این جرم چقدر است؟».

اینک فرضیه‌ها نیز در پاسخ به پرسش‌های پژوهش نوشته می‌شود.

مثلاً فرضیه اصلی می‌تواند اینگونه باشد «مهمترین بعد حقوقی قتل‌های سریالی جنبه کیفری و جزایی آن است» فرضیه‌های فرعی «1- اگر مقتول مسلمان باشد مجازات قصاص و اگر غیر مسلمان باشد مجازات تعزیری برای قاتل سریالی اعمال می‌شود. 2- میزان بازدارندگی مجازات را باید در یک تحقیق میدانی جستجو کرد».

د) ضرورت و اهمیّت تحقیق

بخش دیگر پیشنهاده (پروپوزال) بیان ضرورت و اهمّیت تحقیق است.

در این بخش محقق می‌بایست به روشنی از دلایل انتخاب کردن موضوع پژوهش صحبت کند و بگوید که تحقیق در این خصوص چه ضرورتی دارد.

مهمترین اهمیّت انتخاب یک موضوع تأثیری است که در غنای ادبیات علمی کشور و البته اثری که در رفع یک نقیصه‌ی علمی و پژوهشی بر جای می‌گذارد.

امّا دلایل دیگری نیز وجود دارد که دلایل اختصاصی هستند و به هر پژوهش به صورت مجزا مربوط می-شوند.

ه) جنبه‌ی جدید بودن و نوآوری تحقیق

بخش دیگر جنبه‌ی جدید بودن و نوآوری تحقیق است.

در این بخش محقق باید بیان کند که پژوهش وی چه نوآوری دارد.

باید توجه داشت که بیان نوآوری در این بخش با ذکر تفاوت پژوهش با پژوهش‌های قبلی در بخش پیشینه‌ی پژوهش متفاوت است.

در بخش پیشینه پژوهش‌گر تفاوت پژوهش خود با پژوهش‌های قبلی را به صورت مشخص بیان می‌کند؛ امّا در این بخش محقق به صورت کلی فقط نوآوری‌های پژوهش خود را بیان می‌کند.

در انتها می‌توان پیشنهاده‌ای (پروپوزالی) که به این روش تهیه شده را برای تأیید به استاد راهنما یا داور ارسال کرد و با خیالی اسوده از اینکه پیشنهاده‌ای (پروپوازلی) اصولی نگاشته شده، منتظر تصویب آن در شورای آموزشی بود.